'Aşırı (ultra) işlenmiş gıda' nedir?

Bu tür gıdalar için kullanılan tek bir tanım yok ama genel olarak 'ev yemeklerinin içermediği maddeleri içeren gıdalar' olarak tanımlanıyor.

Bunların çoğu gıdaların görünüm, tat ya da dokusunu daha çekici hale getirmek için kullanılan kimyasal, renklendirici ve tatlandırıcı gibi maddeler.

Gazlı içecekler, şekerler ve tavuk paneler bunlara örnek olarak verilebilir.

Ancak ilk bakışta aklınıza gelmeyecek ekmek, kahvaltılık gevrek ve yoğurt gibi bazı diğer gıdalar da bu kategoriye girebiliyor.[grafik]'Aşırı işlenmiş gıdalar'ın 'işlenmiş gıdalar'dan farkı ne?

Gıdalar genel olarak dört kategoriye ayrılıyor.

Bu kategoriler:
1- İşlenmemiş ya da minimum işlenmiş gıdalar
2- İşlenmiş içerikler
3- İşlenmiş gıdalar
4- Aşırı işlenmiş gıdalar

İşlenmiş gıdalar, meyve, sebze, yemiş ve yumurta gibi işlenmemiş gıdalarla işlenmiş içeriklerin bir araya geldiği yiyeceklere verilen isim.

Mesela buğday unu, su, tuz ve mayadan yapılmış bir ekmek "işlenmiş gıda" sayılırken; ekmeğin içinde emülgatör, renklendirici ya da koruyucu madde varsa bu ekmek "aşırı işlenmiş gıda" kategorisine giriyor.

Aşırı işlenmiş gıdaları nasıl tanıyabilirsiniz?

Bunun yolu basit...
İspanya'daki Navarra Üniversitesi'nden kamu sağlığı uzmanı Prof Maira Bes-Rastrollo, 5'ten fazla malzeme içeren gıdaların "aşırı işlenmiş gıda" olma ihtimalinin çok yüksek olduğunu söylüyor.

Bu ürünlerin tuz, şeker ve doymuş yağ oranı genellikle yüksek oluyor. İngiltere ve bazı diğer ülkelerde bu içerikler paketlerde daha dikkat çekici şekilde belirtiliyor.

"Taze ürünler" bile raf ömrünü uzatacak koruyucular içerdiği için bu sınıfa girebilir.

Bunun için aldığınız ürünlerde sodyum benzoate, nitrat ve sülfit, BHA ve BHT gibi içerikler olup olmadığına bakabilirsiniz.

Aşırı işlenmiş gıdalar dünyada nasıl yayıldı?

Dünya çapında bu gıdalar en çok İngiltere ve ABD'de tüketiliyor.

2023'te aşırı işlenmiş gıdalar ABD'deki ortalama bir yetişkinin günlük kalori alımının yüzde 58'ine, bir çocuğun aldığı günlük kalorilerin yüzde 66'sına denk geliyor.

İngiltere'deki oranlar bunun sadece yüzde 1 altında. Güney Kore ve Japonya gibi Asya ülkeleri ve Brezilya, Şili gibi Güney Amerika ülkelerinde aşırı işlenmiş gıdalar günlük kalori alımının yüzde 20 ila 30'unu oluşturuyor. Güney Afrika'daysa bu oran yüzde 39.

Aşırı işlenmiş gıdalar sağlığı nasıl etkiliyor?

Bu gıdaların sağlığımız üzerindeki etkisine dair net bir kanıt bulunmuyor, ancak British Medical Journal'da yer alan ve dünya çapında 9,9 milyon kişinin bilgilerine dayanarak yapılan yakın tarihli bir araştırmaya göre, bu gıdalar şu sorunlarla ilişkilendiriliyor:

- kardiyovasküler (kalp ve damarlara ilişkin) rahatsızlıklardan ölme riskinin daha yüksek olması
- obezite
- tip 2 diyabet
- uyku sorunları
- endişe ve depresyon

Yağ, tuz ve şekerin aşırı kilo tip 2 diyabet, kalp hastalıkları ve bazı kanser türlerine neden olduğu biliniyor.

Obezite

University College London'dan immunoloji uzmanı Chris van Tulleken "Kilo almak, aşırı işlenmiş gıdaları yemenin ilk ve en görünür etkisi" diyor.

"Bu gıdalarda zaten çok miktarda yağ, tuz ve şeker var. Bunun üzerine bir de dokuları, renkleri ve tatları aşırı tüketilmesi için tasarlanıyor."

Imperial College London'da yapılan bir araştırmaya göre dünya genelinde bir milyardan fazla insan, yani her sekiz kişiden biri obezite sorunuyla yaşıyor.

Araştırmada, 1992-2022 arasında yetişkin kadınlardaki obezitinenin iki kattan fazlaya, yetişkin erkeklerde üç katına, çocuk ve ergenlerde beş katına çıktığı belirtildi.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Küresel Sağlık Gözlemevi'nin 2016'ya ait son verilerine göre Kuzey ve Güney Amerika'daki yetişkinlerin %28'i, Avrupa'da %26'sı Doğu Akdeniz'de %19'u ve Afrika'da %9'u obez. WHO, her yıl 2,8 milyar kişinin fazla kilolu ya da obez olmaları nedeniyle öldüğünü söylüyor.

BM'nin çocuklara yardım kuruluşu UNICEF'ten beslenme uzmanı Dr. Claire Johnson "Dünya genelindeki bir çok ülkede, aşırı işlenmiş gıdalar, pazarlardaki geleneksel işlenmemiş gıdalara kıyasla daha ucuz ve erişilebilir" diyor.

Diyabet

Uluslararası Diyabet Federasyonuna göre dünya genelinde şu anda her zamankinden daha çok tip 2 diyabet hastası bulunuyor.

Helsinki Üniversitesi'nden Kamu Sağlığı Profesörü Jaakko Toumilehto, "Aşırı işlenmiş gıdalardaki şeker, işlenmiş tuz ve yağ tip 2 risk faktörü. Aynı zamanda yüksek kalorili ve düşük besleyicilikteki bir beslenme alışkanlığı da" diyor.

Tip 2 diyabet özellikle Ortadoğu ve Kuzey Afrika'da önemli artış gösterdi.

Prof. Toumilehto "Bu ülkelerin bir çoğu kendi gıdasını üretmiyor. Aşırı işlenmiş gıdanın nakliyatı ve depolanması kolay. Gıda şirketleri de en çok bunları gönderiyor" diyor.

Yetersiz beslenme

Dr. Johnson, aşırı işlenmiş gıdaların bir çok Sahra altı Afrika ülkesindeki yetersiz beslenmede rol oynadığını söylüyor.

"Demir, mineraller ve vitaminler gibi geleneksel işlenmemiş gıdalarda bulunan mikro besleyiciler aşırı işlenmiş gıdalarda sıklıkla olmuyor."

Kaynak: BBC